Początki trójpodziału pracy socjalnej w gdyńskim systemie pomocy społecznej sięgają roku 2007. W rejestrze ośrodka pozostawało wówczas 6022 środowisk, w tym aż 1994 z nich to rodziny z dziećmi. Spośród nich w 1219 wystąpiły problemy opiekuńczo-wychowawcze, nierzadko współwystępujące z problemem bezrobocia, przemocy w rodzinie czy uzależnienia. 

Na podstawie pogłębionych badań diagnostycznych ustalono, że w 237 rodzinach zostały naderwane lub zerwane więzi stwarzające bardzo realne zagrożenie odebrania dzieci a szeroko rozumiana bezradność rodzin oraz wieloletnie usytuowanie w kręgach wykluczenia społecznego, wymagało podjęcia wobec nich niestandardowych i długofalowych działań. 

Równolegle, przeprowadzono diagnostykę przyczyn, które wpływają na skuteczność pomocy rodzinom wieloproblemowym. Ustalono, że kłopot stanowi zbyt duża liczba środowisk o bardzo dużej rozbieżności problemów, którymi musi zajmować się pracownik socjalny. Znaczna liczba klientów pomocy społecznej i problemów, a także związana z powyższym duża liczba osób/rodzin przypadająca na pojedynczego pracownika socjalnego warunkująca możliwość wnikliwej i pogłębionej diagnostyki, stanowiły podstawę pomysłu na system pracy mocno opartej o coaching i asystenturę. 

 W Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Gdyni podjęto wówczas decyzję o realizacji projektu systemowego - pt. „Rodzina bliżej siebie" - którego głównym celem było znaczne zintensyfikowanie pracy socjalnej z rodzinami, którym groził rozpad i w których istniało bardzo duże ryzyko umieszczenia dzieci w pieczy zastępczej, a tym samym zmniejszenie liczby dzieci corocznie trafiających do instytucji opieki całodobowej. 

Po przeprowadzeniu dodatkowych konsultacji z kuratorami Sądu Rodzinnego w Gdyni ustalono listę 30 najbardziej zagrożonych środowisk, w których wychowywało się 84 dzieci. Rodziny te stanowiły w 2008 r. grupę beneficjentów ostatecznych.

W ramach projektu systemowego, w jego pilotażowym roku realizacji, zatrudniono sześciu pracowników socjalnych, którzy pełnili rolę asystentów rodziny. Każdy z nich miał pod opieką pięć rodzin. Do zadań asystentów należało przeprowadzenie pogłębionej analizy problemów występujących w rodzinie, ustalenie potrzeb rodzin oraz stworzenie tzw. łańcucha przyczynowo-skutkowego pokazującego powiązania między tymi problemami. Następnym krokiem było przedstawienie ich klientom i wspólne ustalenie kolejności problemów, które miały zostać rozwiązane oraz sposobu ich rozwiązania. Plan zmian wypracowywany był na podstawie zasobów posiadanych przez wszystkich członków rodzin. Najistotniejsze było takie poprowadzenie pracy socjalnej, aby w osobach wzbudzić wolę zmiany swojego życia i pokonania problemów. Efektem pracy powinno być zaś umożliwienie dzieciom beneficjentów pozostanie we własnych rodzinach, gdzie wychowywałyby się w dobrych, bezpiecznych warunkach. Z każdą osobą objętą wsparciem podpisano kontrakt socjalny. Mieli oni ponadto możliwość skorzystania z szerokiej palety tzw. instrumentów aktywnej integracji (m.in. szkoły dla rodziny, terapii przeciwalkoholowej, porad i terapii psychologicznej, usług doradcy zawodowego, a także przystąpienia do kursów i szkoleń zawodowych i innych form wsparcia, w zależności od indywidualnych potrzeb). 

Zadaniem asystenta było motywowanie do podejmowania i kontynuacji wspólnie ustalonych działań, doradzanie w zakresie wyboru sposobów dochodzenia do celów, elastyczne dostosowywanie się do tego, co możliwe i konieczne w wychodzeniu z sytuacji trudnych. Powyższe realizowane było przy współudziale i współpracy z innymi organizacjami i instytucjami zaangażowanymi we wsparcie rodzin.

W rodzinach objętych wsparciem sytuacja była tak trudna, że założeniem pilotażowej edycji projektu było uchronienie przed umieszczeniem w domu dziecka jedynie 40 proc. dzieci. Określając rezultaty twarde (czyli hipotetyczną sytuację po zakończeniu projektu) pesymistycznie przewidywano, że spośród 84 dzieci, których rodzice rozpoczną udział w projekcie, około 35 znajdzie się mimo wszystko w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Skutek działań przerósł oczekiwania - do pieczy zastępczej trafiło z winy rodziców tylko 3 dzieci. 

Mimo odebrania praw do opieki nad dziećmi, praca z rodziną trwała dalej i dwoje z nich powróciło do domów rodzinnych przed końcem roku. Po raz pierwszy od wielu lat został znacznie zmniejszony napływ dzieci do domu dziecka. 

Ze względu na rezultaty projektu, podjęto decyzję o jego kontynuacji. 

Ostatecznie projekt realizowany był przez sześć lat (2008-2013), zaś na przestrzeni tego czasu: 

•  w kolejnych latach realizacji sukcesywnie zwiększano zarówno liczebność rodzin objętych tą formą pomocy, jak i pracowników socjalnych, pełniących rolę asystentów rodzin - finalnie w projekcie udział wzięło 1303 beneficjentów ostatecznych (w tym 273 rodziny w ramach asysty), a metodą asystentury pracowało 17 osób; 

• formułę projektu rozszerzano w kolejnych edycjach na kolejne grupy odbiorców (m.in. osoby z niepełnosprawnościami, osoby bezdomne, usamodzielniani wychowankowie pieczy zastępczej, Programy Aktywności Lokalnej skierowane do młodzieży szkolnej i mieszkańców osiedla Zamenhofa i Opata Hackiego w Gdyni); 

• przyjęto możliwość kontynuowania przez rodziny udziału w projekcie w okresie dłuższym niż rok, zakładając, że pełne rozwiązanie istniejących w tych rodzinach problemów, musi potrwać nieco dłużej, ponieważ wiele z nich od pokoleń znajduje się w kręgach wykluczenia społecznego, zmiana dotychczasowego trybu życia, życiowych postaw i przyzwyczajeń wszystkich jej członków wymaga więc czasu. Dłuższa współpraca z asystentem oraz możliwość korzystania z szerokiej gamy instrumentów aktywnej integracji powinna zaowocować w przyszłości pełną reintegracją społeczną tych osób i rodzin oraz usamodzielnieniem ich od struktur pomocy społecznej. Ustalono trzyletni cykl intensywnej i metodycznej pracy socjalnej: pierwszy rok jako czas przeznaczony na pogłębioną diagnozę, poszukiwanie przyczyn problemów, porządkowanie spraw z przeszłości, działania interwencyjne, opracowanie celów i planu zmian; drugi rok to wdrażanie planu zmian, początek stopniowej reintegracji społecznej; trzeci rok to utrwalenie zmian, przygotowanie do wyjścia z intensywnej relacji pomocowej i doprowadzenie do wejścia beneficjentów w pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Ponieważ każdy beneficjent traktowany był indywidualnie, założenie trzyletniego udziału nie było obligatoryjne - u części osób ten okres był dłuższy, a u innych krótszy. Asystenci starali się jednak zachować, wymieniony powyżej, schemat trzech etapów pracy; 

• w 2011 roku wprowadzono i testowano innowacyjny model pracy socjalnej, zakładający trzy poziomy: regularnej pracy socjalnej, pogłębionej pracy socjalnej i intensywnej pracy socjalnej; obserwacja pracy pracowników socjalnych, pełniących funkcję asystentów rodzin, wskazywała, że pomiędzy regularną pracą, stosowaną przez pracowników socjalnych a intensywną pracą socjalną asystentów, występuje poziom pośredni tj. taki, który pozwala na stosowanie aktywnych form wsparcia, a poziom występujących problemów nie wymaga stosowania bardzo głębokiej diagnostyki. W MOPS Gdynia określono go mianem pogłębionej pracy socjalnej. Stosowany był jako zapobieganie kryzysowi, który mógłby stanowić konieczność zastosowania intensywnej pracy socjalnej (profilaktyka) oraz jako wsparcie rodziny po wyjściu z sytuacji kryzysowej (reintegracja). Ustalono, że pracę taką metodą podejmą w ramach projektu pracownicy socjalni, zatrudnieni w Dzielnicowych Ośrodkach Pomocy Społecznej. Warunkiem był odpowiedni dobór beneficjentów (jako narzędzie do ustalenia poziomu motywacji i zasobów klientów przyjęto matrycę Kurcmana), tzn. takich, gdzie poziom występujących problemów nie był wysoki. Konieczne było też dobrowolne uczestnictwo klientów i ich deklaracja do podjęcia udziału w wybranych instrumentach aktywnej integracji. Założono, że czas udziału klienta w projekcie w ramach pogłębionej pracy socjalnej nie powinien przekroczyć pięciu miesięcy. W 2011 roku pracę tą metodą podjęło 28 pracowników socjalnych, a wsparciem objęto 109 beneficjentów; 

• zorientowanie na rozwiązywanie konkretnych problemów poprzez podnoszenie jakości, zaowocowało również kolejną innowacją w podejściu do analizy grup odbiorców wsparcia. Jedną z miar jakości usług, oferowanych przez ośrodek, jest poziom adekwatności tych usług, stopień dopasowania ofert do zdefiniowanych potrzeb odbiorców. W tym celu zaadoptowano do potrzeb pomocy społecznej tzw. matrycę Kurcmana. W konwencji pracy projektowej przetestowano metodę na podział klientów MOPS na grupy według wskaźników motywacji do zmiany i zasobów do zmiany w dyspozycji osoby/środowiska. To podejście podniosło jakość w organizowaniu pracy socjalnej, w doprecyzowaniu jej celów i urealnieniu spojrzenia na grupy osób, które wchodzą w zakres wsparcia ośrodka. 

      

Projekt był regularnie monitorowany i ewaluowany pod względem osiąganych rezultatów. Wyniki ewaluacji końcowej wskazały na bardzo wysoką efektywność intensywnej pracy socjalnej, m.in.: (1) znacząco zmniejszył się udział osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej - blisko połowa osób (49,6%) z panelu asystentury rodzin zaprzestała korzystania w okresie minimum jednego roku ze świadczeń społecznych, uniezależniając się tym samym od systemu wsparcia społecznego, (2) utrzymano bardzo niski odsetek dzieci z rodzin objętych intensywną pracą socjalną, które trafiły w trakcie projektu do pieczy zastępczej (dotyczy 46 dzieci spośród ogółem 674 dzieci poniżej 18 roku życia wychowujących się w rodzinach objętych asystą na przestrzeni sześciu lat realizacji projektu, co stanowi 6,8 proc. ogółu). Już po kilku miesiącach funkcjonowania projektu, w gdyńskim domu dziecka były wolne miejsca, zniknęła kolejka oczekujących na przyjęcie do placówki. Sprawdziła się zatem forma profilaktyki środowiskowej. Okazało się, że zwiększenie intensywności pracy socjalnej, pozwoliło na wyhamowanie procesu stałego napływu dzieci do placówek opiekuńczo- wychowawczych.  

Finalnie, w 2011 roku Gdynia, jako jeden z pierwszych powiatów w Polsce, wygasiła duży Dom Dziecka, przechodząc na kameralne, przyjazne dzieciom formy opieki i rozwój form rodzinnych. Potwierdzona skuteczność, a tym samym wysoki poziom celowości i adekwatności działań, prowadzonych metodą intensywnej pracy socjalnej wskazały na potrzebę kontynuowania jej w pracy z klientami MOPS. Od 2012 roku wdrażano strategię wyjścia z projektu systemowego, polegającą na systematycznym przejmowaniu finansowania kluczowych elementów projektu i działań przez gminę Gdynia. Od 2014 roku funkcjonowanie rozpoczęła nowa jednostka organizacyjna MOPS Gdynia - Zespół ds. Intensywnej Pracy Socjalnej z Rodziną, której zadaniem było nie tylko utrwalenie rezultatów projektu, ale przede wszystkim podtrzymanie tej ważnej formy wsparcia dla rodzin, oferowanej w środowisku. 

Usługa pieczy zastępczej i wsparcia rodzin stanowi element obszaru "Lokalna polityka społeczna" w programie SMUP. Opis procesu zmian wdrażanych przez samorząd Miasta Gdyni, jako dobra praktyka zarządcza oparta na zdefiniowanych wskaźnikach, zasili bazę danych portalu smup.gov.pl, co w przyszłości umożliwi m.in. zbadanie i porównanie efektywności systemu na tle podobnych rozwiązań w innych samorządach w kraju.  

Gdyński system rodzinnej pieczy zastępczej tworzą 224 rodziny zastępcze oraz 11 rodzinnych domów dziecka, w których przebywa łącznie 367 dzieci (dane za 2020 rok). Instytucjonalne formy pieczy zastępczej mają w Gdyni charakter małych, kameralnych placówek, w jak największym stopniu dostosowanych do wieku dzieci oraz ich potrzeb. Obecnie jest to 10 placówek opiekuńczo-wychowawczych (POW), w tym: trzy z nich prowadzone są przez samorząd, dwie przez NGO, a pozostałych pięć to POW typu rodzinnego. Zabezpieczają one łącznie 110 miejsc, z których w 2020r. skorzystało 128 wychowanków. Jedna z POW typu socjalizacyjnego, prowadzona przez organizację pozarządową, jest obecnie w fazie wygaszania działalności (co nastąpi w marcu 2022 roku).  

W Gdyni obserwuje się stały trend w kierunku zmniejszania się liczby dzieci przebywających w systemie pieczy zastępczej (por. 2012 rok - 644 dzieci VS. 2016 rok - 549 dzieci VS. 2020 - 495 dzieci). Tendencja ta jest szczególnie widoczna w pieczy instytucjonalnej, w której w porównaniu z rokiem 2012 obserwowany jest spadek liczby dzieci tam przebywających o ponad 46 proc. (por. 2012 - 238 dzieci VS. 2020 - 142). Oznacza to także, że w pierwszej kolejności dzieci kierowane są do rodzinnych form wsparcia, a dopiero po wyczerpaniu możliwości zabezpieczenia opieki w tej formie pieczy, poszukuje się miejsca w pieczy instytucjonalnej (dotyczy tylko dzieci powyżej 10 roku życia). 

Gdyński system wsparcia dziecka i rodziny, poprzez dobre rozeznanie potrzeb  oraz włączanie dedykowanych ofert wsparcia, stara się w jak największym stopniu zabezpieczyć rodziny przed rozpadem i koniecznością umieszczenia dzieci w pieczy zastępczej. Na profilaktykę prowadzoną na wczesnym etapie trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz pojawiających się kryzysów, mających wpływ na spójność i funkcjonowanie rodziny, składają się w szczególności:

1. Trójpodział pracy socjalnej wraz z asystenturą rodzin. Zróżnicowanie poziomów pracy socjalnej przyjmuje trzy formy: regularną pracę socjalną, pogłębioną pracę socjalną oraz intensywną pracę socjalną. Intensywna praca socjalna (IPS) prowadzona jest w wyodrębnionej jednostce organizacyjnej MOPS Gdynia, tj. Zespole ds. Intensywnej Pracy Socjalnej z Rodziną. O zakwalifikowaniu rodziny/osoby do danej formy wsparcia decyduje w głównej mierze stopień nasilenia występujących problemów społecznych oraz poziom posiadanych zasobów i motywacji do zmiany - im większe problemy w rodzinie, tym intensywniejszy poziom pracy socjalnej. Pracownik socjalny IPS pracuje max. z 6-7 rodzinami jednocześnie, a okres intensywnej pracy socjalnej może trwać nawet do 3 lat. Jednostka zatrudnia 18 pracowników socjalnych, w tym 2 pracujących z osobami usamodzielnianymi. Udzielane wsparcie zapewnia także dostęp do indywidualnie animowanych działań o charakterze aktywizującym w sferze społecznej, zdrowotnej i zawodowej (tzw. instrumentów aktywnej integracji) - osoby objęte IPS mają możliwość skorzystania z szerokiego zakresu wsparcia specjalistycznego (m.in. psychologicznego, pedagogicznego i zawodowego). Wsparciem w ramach IPS obejmowane są średniorocznie 143 rodziny (średnia z lat 2014-2020). Na poziomie czterech Dzielnicowych Ośrodków Pomocy Społecznej w Gdyni (jednostek organizacyjnych MOPS Gdynia) realizowana jest także:

• pogłębiona praca socjalna (PPS): skierowana do środowisk, w których poziom występujących problemów nie wymaga stosowania bardzo głębokiej diagnostyki; PPS ma na celu zapobieganie kryzysowi, który mógłby stanowić konieczność zastosowania w przyszłości intensywnej pracy socjalnej (profilaktyka) lub wsparcie rodziny po wyjściu z sytuacji kryzysowej (reintegracja). Zarówno intensywna, jak i pogłębiona praca socjalna zakładają pracę na kontrakcie socjalnym. Wsparciem w ramach PPS obejmowanych jest średniorocznie 55 osób (średnia z lat 2014-2020). 
• asystentura ustawowa: skierowana głównie do rodzin, u których stwierdzono brak motywacji do współpracy i wejścia w proces wsparcia w jednym z trzech poziomów pracy socjalnej. Są to w większości rodziny, u których zdiagnozowano wysoki stopień zagrożenia odebrania dzieci i które w większości objęte są nadzorem kuratora rodzinnego. 

Drugą grupę odbiorców wsparcia stanowią rodziny, których dzieci już przebywają w pieczy zastępczej, a które wytypowane zostały do wejścia w proces reintegracji i pracy w kierunku powrotu dzieci do domu rodzinnego. MOPS Gdynia, niezmiennie od kilku lat, zatrudnia 10 asystentów ustawowych rodziny. Wsparciem w ramach asysty ustawowej obejmowanych jest średniorocznie 112 rodzin (średnia z lat 2014-2020).

2. Istotnym zasobem wspierającym rodziny w środowisku jest Sieć Gdyńskich SPOT-ów - placówek wsparcia dziennego, które od 2015 roku znajdują się w nadzorze Zespołu Placówek Specjalistycznych (jednostki organizacyjnej gminy) i zostały przekształcone ze świetlic socjoterapeutycznych. W ramach SPOT-ów prowadzone są działania ukierunkowane na rozwój usług wspierających rodzinę w prawidłowym pełnieniu jej funkcji, w tym działania profilaktyczne mające na celu ograniczenie liczby dzieci umieszczanych w pieczy zastępczej. Działalność placówek koncentruje się w szczególności na diagnozowaniu potrzeb dzieci i rodzin i organizowaniu adekwatnej pomocy (m.in. wsparcie edukacyjne, warsztaty rozwojowe, zajęcia o charakterze socjoterapeutycznym), a rodzicom stwarza możliwość zwiększenia umiejętności wychowawczych (zajęcia reintegracyjne). Ważnym elementem funkcjonowania SPOT-ów jest nie tylko praca z dziećmi i młodzieżą, ale też z całymi rodzinami. Dwa razy w roku spotykają się multidyscyplinarne zespoły monitorujące sytuację rodziny dziecka biorącego udział w zajęciach placówek, w których uczestniczą specjaliści pracujący z daną rodziną (np. kurator, pracownik socjalny, pedagog szkolny). Każda z placówek minimum dwa razy w roku realizuje także wydarzenia integracyjne na rzecz społeczności lokalnej. W Gdyni, w roku 2021 działało 16 SPOT-ów (zlokalizowanych w różnych dzielnicach miasta), w tym 13 prowadzonych przez organizacje pozarządowe oraz 3 prowadzone przez Zespół Placówek Specjalistycznych. Zabezpieczyły one łącznie 510 miejsc, z których w trakcie roku skorzystało niemal 690 dzieci i młodzieży (dane za 2021 rok).

3. Działalność Zespołu ds. Rodzinnej Pieczy Zastępczej - powołanego celem właściwego zabezpieczenia realizacji zadań nałożonych ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Do jego zadań należy m.in.: prowadzenie naboru i kwalifikowanie kandydatów na rodziny zastępcze lub do prowadzenia rodzinnego domu dziecka (RDD); zapewnienie rodzinom zastępczym oraz prowadzącym RDD wsparcia psychologiczno-pedagogicznego oraz pomocy w postaci koordynatora, rodziny pomocowej, wolontariusza; sporządzanie opinii dotyczących okresowej oceny sytuacji dzieci przebywających w rodzinnej pieczy zastępczej oraz dokonywanie ocen rodzin zastępczych lub RDD pod względem predyspozycji do pełnienia powierzonej im funkcji oraz jakości wykonywanej pracy.  

Każde dziecko umieszczane w pieczy zastępczej, diagnozowane jest pod kątem rozwoju psychofizycznego, zaś jego opiekun otrzymuje zalecenia do dalszej pracy z dzieckiem. Indywidualna sytuacja i rozwój dziecka są omawiane podczas spotkań zespołów specjalistów, okresowo oceniających zasadność dalszego przebywania dziecka w pieczy zastępczej. Systematyczny monitoring sytuacji dziecka umożliwia maksymalne skrócenie czasu pobytu dziecka w zastępczych formach opieki. 

Działania opisane w niniejszej innowacji mieszczą się prezentowanym w portalu smup.gov.pl obszarze "Lokalna polityka społeczna", gdzie wśród celów szczegółowych wymieniono: "Wsparcie rodziny, dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej poprzez zapewnienie im pieczy zastępczej rodzinnej lub instytucjonalnej, ze szczególnym uwzględnieniem procesu usamodzielniania, a także poprzez przygotowanie i kwalifikację tych dzieci i rodzin do adopcji" oraz "Zapobieganie wykluczeniu społecznemu i rozwój działalności społecznej ukierunkowanej na wsparcie osób i rodzin dotkniętych problemami społecznymi, takimi jak ubóstwo, sieroctwo i półsieroctwo, bezdomność, bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, przemoc domowa, uzależnienia (w tym alkoholizm i narkomania, a także uzależnienia od hazardu, narzędzi elektronicznych, Internetu - stosunkowo nowe i wymagające nowoczesnych form pracy), bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, trudności w adaptacji społecznej po opuszczeniu zakładu karnego czy placówki opiekuńczej oraz w sytuacjach nadzwyczajnych".  

Dane z zakresu pieczy zastępczej pochodzące z samorządów lokalnych zostaną udostępnione w bazie SMUP w późniejszym terminie. Dopiero wówczas doświadczenia zebrane przez gdyński samorząd będzie można poddać analizie pod kątem efektywności działań. Niemniej jednak już można stwierdzić, że zawierają one cenne i innowacyjne rozwiązania zarządcze.  

W katalogu form wsparcia specjalistycznego dostępne są zarówno konsultacje, jak i terapie indywidualne oraz rodzinne. Prowadzone są grupy wsparcia dla rodzin zastępczych zawodowych, niezawodowych oraz spokrewnionych. Organizowane są także szkolenia, mające na celu podniesienie kompetencji wychowawczych, skierowane do rodzin zastępczych. Natomiast dyrektorzy placówek opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego oraz prowadzący rodzinne domy dziecka i osoby pełniące funkcję zawodowych rodzin zastępczych biorą udział w regularnych zajęciach edukacyjno-szkoleniowych.  

Z kolei w ofercie wsparcia grupowego, kierowanego do dzieci i młodzieży znajdują się zajęcia psychoedukacyjne. Zakres wsparcia specjalistycznego kierowanego do dzieci i młodzieży, wychowującej się w instytucjonalnej pieczy zastępczej pokrywa się w większości z w/w wsparciem i obejmuje terapię indywidualną, socjoterapię i zajęcia grupowe o charakterze społeczności terapeutycznej.  

W zależności od indywidualnie zdiagnozowanych potrzeb, zabezpieczony jest również dostęp do leczenia psychiatrycznego oraz zapewnione kompleksowe wsparcie dla dzieci i młodzieży z podejrzeniem zespołu FASD (w ramach usług oferowanych przez Gdyńskie Centrum Diagnozy i Terapii FASD - jednostkę organizacyjną MOPS Gdynia). 

Istotnym elementem systemu jest funkcjonująca oferta dla dzieci i młodzieży, u których zdiagnozowano znaczne deficyty w rozwoju, czy też trudności w funkcjonowaniu psychospołecznym. Zarówno w pieczy rodzinnej, jak i instytucjonalnej, każde dziecko wymagające pomocy obejmowane jest dedykowanymi formami wsparcia specjalistycznego udzielanego zarówno przez specjalistów zatrudnionych w Zespole ds. Rodzinnej Pieczy Zastępczej (aktualnie zespół zatrudnia 15 koordynatorów pieczy zastępczej, 6 psychologów i 3 pedagogów) i w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, jak i przez podmioty zewnętrzne, w ramach usług zlecanych przez gminę. Należy zaznaczyć, że pomoc psychologiczna kierowana jest również do gdyńskich dzieci, wychowujących się w rodzinnych formach pieczy zastępczej poza Gdynią. W przypadku, gdy nie ma możliwości zapewnienia pomocy psychologicznej ze strony powiatu właściwego dla miejsca pobytu dziecka (refundowanej przez Gminę Miasta Gdynia), zapewniana jest pomoc bezpośrednio przez specjalistę zatrudnionego w Zespole ds. Rodzinnej Pieczy Zastępczej. 

Prócz pomocy obligatoryjnej wynikającej z Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w Gdyni udzielana jest także rodzinnym formom pieczy zastępczej pomoc fakultatywna wykraczająca poza standardowe wsparcie, m.in. w formie: dofinansowania do wypoczynku poza miejscem zamieszkania dziecka oraz świadczeń na pokrycie: niezbędnych kosztów związanych z potrzebami przyjmowanego dziecka - jednorazowo, kosztów związanych z wystąpieniem zdarzeń losowych lub innych zdarzeń mających wpływ na jakość sprawowanej opieki - jednorazowo lub okresowo, czy zatrudnienia dodatkowych osób do pomocy przy sprawowaniu opieki nad dziećmi i przy pracach gospodarskich.  

Wszystkim osobom, prowadzącym Rodzinne Domy Dziecka a nieposiadającym własnego lokalu, Gmina Miasta Gdyni udziela także wsparcia w postaci pokrycia kosztów jego wynajmu i/lub wykonania niezbędnego przystosowania lokalu do zamieszkania.  

Pomoc fakultatywna ma na celu tworzenie jak najlepszych warunków do opieki i wychowania dzieci przebywających w rodzinnej pieczy zastępczej, a jej koszt pozostaje wciąż dużo niższy niż koszt utrzymania dzieci w pieczy instytucjonalnej.  

Polityka samorządu, zmierzająca do zapewnienia dogodnych warunków do rozwoju rodzinnych form pieczy zastępczej, przekłada się na wzrost zarówno zainteresowania osób chętnych do ich prowadzenia, jak i liczby dostępnych miejsc w pieczy rodzinnej, zaś utrzymanie odpowiedniego poziomu wsparcia o charakterze interwencyjnym warunkuje zdolność systemu do zabezpieczenia dzieci w formach rodzinnych i ograniczania napływu dzieci do pieczy instytucjonalnej w przypadku braku kandydatów w pieczy rodzinnej. 

Elementem doskonalenia systemu pieczy zastępczej jest także rozwijanie i profesjonalizowanie oferty wsparcia na rzecz osób w procesie usamodzielnienia, czyli wychowanków opuszczających pieczę zastępczą po osiągnięciu pełnoletniości. W zakresie rozwijania działań na rzecz skuteczniejszego i efektywniejszego procesu usamodzielnienia, do gdyńskiego sytemu wsparcia społecznego wprowadzono m.in.:  

1. funkcję koordynatora działań procesów usamodzielnienia: do jego głównych zadań należy w szczególności: opracowanie i aktualizowanie prognoz dotyczących osób usamodzielnianych, ze szczególnym uwzględnieniem osób o specjalnych potrzebach (wynikających najczęściej ze stanu zdrowia psychicznego/somatycznego), pozyskiwanie i prowadzenie osób pełniących funkcję zawodowych opiekunów usamodzielnienia, organizowanie planów pomocy osobom usamodzielnianym, harmonizowanie działań osób i instytucji zaangażowanych w dany plan pomocy;  

2. zawodową funkcję opiekuna osoby usamodzielnianej: jej powołanie wynikało z konieczności znacznego ucelowienia i zintensyfikowania prowadzonych działań wspierających - w szczególności na rzecz osób usamodzielnianych o szczególnych ograniczeniach i potrzebach, wynikających głównie ze stanu zdrowia psychicznego, fizycznej niepełnosprawności czy problemu uzależnienia, które z tych powodów wymagają zdecydowanie wyższego poziomu zaangażowania opiekuna w proces usamodzielnienia.  

Istotnym elementem, służącym podnoszeniu adekwatności działań było wprowadzenie zasady multidyscyplinarnego podejścia do planowania i ewaluacji procesu usamodzielnienia wychowanków opuszczających pieczę zastępczą. Wprowadzono indywidualne plany pomocy, czyli ponadstandardowe (w stosunku do obligatoryjnych ustawowo Indywidualnych Programów Usamodzielnienia) plany wsparcia opracowywane na rzecz osób usamodzielnianych, u których stwierdzono poważne deficyty w funkcjonowaniu społecznym oraz w zakresie kondycji zdrowotnej, w tym zdrowia psychicznego. Do ich opracowania powoływane są dedykowane, multidyscyplinarne grupy robocze.  

Na rzecz osób usamodzielnianych prowadzona jest także intensywna praca socjalna, którą świadczy 2 pracowników socjalnych Zespołu ds. Intensywnej Pracy Socjalnej z Rodziną oddelegowanych wyłącznie do pracy z osobami usamodzielnianymi. Liczba środowisk, z którymi pracują w jednym czasie nie przekracza siedmiu. Wsparcie w ramach IPS zapewnia dostęp do instrumentów aktywnej integracji.  

System wsparcia specjalistycznego uzupełnia sieć mieszkań treningowych zabezpieczających łącznie 14 miejsc (3 mieszkania oraz 1 dom dla usamodzielnianych kobiet o specjalnych potrzebach wynikających z problemów zdrowia psychicznego). Prócz obligatoryjnych ustawowo form wsparcia na rzecz osób usamodzielnianych (takich jak: pomoc na zagospodarowanie, usamodzielnienie i kontynuowanie nauki), zapewniona jest także pomoc w zakresie uzyskania odpowiednich warunków mieszkaniowych w formie dofinansowania do wynajmu mieszkania lub pokoju na wolnym rynku. Pomoc wypłacana jest w cyklach comiesięcznych na okres i w wysokości zależnej od indywidualnej sytuacji osoby usamodzielnianej, nie zaś kryterium dochodowego.  

W ramach oferty w Zespole Placówek Specjalistycznych funkcjonuje także Placówka Animacji Środowiskowej „Starter" - dedykowana wychowankom POW w wieku od 16 do 19 roku życia. Oferuje ona zajęcia prowadzone metodą warsztatową, podczas których uczestnicy zdobywają praktyczne umiejętności niezbędne w dorosłym życiu, w takich obszarach funkcjonowania jak (m.in.) rynek pracy, edukacja czy organizacja czasu wolnego. Oferta ma na celu rozwój umiejętności społecznych i zapoznanie osób wchodzących w proces usamodzielnienia lub/i w pierwszych latach usamodzielnienia z praktycznymi aspektami związanymi z samodzielnym życiem. 

Wszystkie, kontynuowane na przestrzeni lat działania oraz oferty uruchamiane w obszarach deficytowych, opierają się o funkcjonującą od wielu lat koalicję, przyczyniającą się do zwiększenia efektywności i jakości podejmowanych inicjatyw. Udział partnerstwa ponadsektorowego we wdrażaniu działań i uruchamianiu ofert polega m.in. na pracy zespołów multiprofesjonalnych. W spotkaniach zespołów biorą udział przedstawiciele podmiotów, zaangażowanych bezpośrednio w pracę z rodziną oraz służb miejskich, w tym przedstawicieli: MOPS (pracownicy socjalni, asystenci rodziny, koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej), Kuratorskiej Służby Sądowej, Policji, Straży Miejskiej, gdyńskich placówek opiekuńczo-wychowawczych, placówek wsparcia dziennego, szkół, przedszkoli, Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Zespołu Placówek Specjalistycznych, Laboratorium Innowacji Społecznych oraz organizacji pozarządowych.  

W zależności od zdiagnozowanych potrzeb, przyjętej strategii działania oraz wymogów ustawowych, zespoły multiprofesjonalne pełnią różne funkcje. Wspólnym mianownikiem działalności tych zespołów jest zapewnienie optymalnych warunków do udzielenia jak najbardziej adekwatnej pomocy, biorąc pod uwagę sytuację dziecka oraz całej rodziny, w szczególności w odniesieniu do stopnia zaawansowania kryzysu w rodzinie.  

Do funkcjonujących w Gdyni zespołów multiprofesjonalnych zaliczyć można:  

(1) Koalicje skupione wokół Rejonowych Zespołów Interdyscyplinarnych, których działalność skierowana jest głównie na przyjęcie wspólnego planu wsparcia oraz monitorowania sytuacji rodzin, znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji - dotkniętych przemocą, uzależnieniami czy niepełnosprawnością;  

(2) Zespoły Kwalifikacyjne, których celem jest dopasowanie poziomu pracy socjalnej (intensywnej, pogłębionej i regularnej) do stopnia zaawansowania kryzysu w rodzinie;  

(3) Zespoły ds. okresowej oceny sytuacji dziecka, mające na celu wypracowanie jak najbardziej adekwatnej oferty wsparcia na rzecz dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej, przy uwzględnieniu metody pracy z dzieckiem i rodziną w ramach indywidualnego planu pracy. Zadaniem zespołów jest również ustalenie zasadności dalszego pobytu dziecka w placówce bądź w formach pieczy zastępczej, a także informowanie sądu o ewentualnej potrzebie umieszczenia dziecka w innej placówce, w tym w młodzieżowym ośrodku socjoterapii, młodzieżowym ośrodku wychowawczym czy ośrodku leczniczym.  

     (4) Zespoły rekrutująco-monitorujące, powoływane przy placówkach wsparcia dziennego. Działają na dwóch płaszczyznach. Celem pierwszej - rekrutacyjnej - jest zakwalifikowanie dziecka do jak najbardziej adekwatnego poziomu oddziaływania, przy udziale oferty wsparcia specjalistycznego. Drugą funkcją zespołów jest monitorowanie realizacji założeń opracowanego planu pracy z dzieckiem oraz ocena postępów dziecka w poszczególnych obszarach jego rozwoju.  

     Kontynuowane jest także systemowe wsparcie rodzin, przy udziale grona specjalistów, reprezentujących różne instytucje miejskie w formie planów pracy z dzieckiem i rodziną. Takie plany mają charakter interdyscyplinarny, to znaczy angażują specjalistów z podmiotów i instytucji, mających w swoich zasobach ofertę, z której może skorzystać konkretna rodzina. Plany funkcjonują na różnych poziomach wsparcia i są odzwierciedleniem wspólnie przyjętej strategii koalicjantów, w celu poprawy sytuacji w rodzinie. Zaliczyć do nich można:  

     (1) plany pomocy rodzinie, koordynowane przez pracowników socjalnych na trzech poziomach pracy socjalnej,  

     (2) plany pracy z rodziną, koordynowane przez asystentów rodziny i skierowane do rodzin, mających problemy w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej,  

     (3) plany pomocy dziecku, koordynowane przez koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej na rzecz dzieci umieszczonych w instytucjonalnych i rodzinnych formach pieczy zastępczej,  

     (4) indywidualne programy usamodzielnień, koordynowane przez pracowników ds. usamodzielnień i kierowane do osób opuszczających rodziny zastępcze i placówki opiekuńczo-wychowawcze,  

     (5) indywidualne plany pomocy dla osób usamodzielnianych o specjalnych potrzebach wynikających najczęściej ze stanu zdrowia psychofizycznego, koordynowane przez koordynatora ds. usamodzielnień.  

     W tak przyjętych planach pomocy, ogromne znaczenie ma zarówno sprawna komunikacja, jak i możliwość szybkiego reagowania szczególnie w sytuacjach interwencyjnych czy nagłego kryzysu. Plany podlegają stałemu procesowi monitorowania i w razie potrzeby są modyfikowane, w zależności od zaobserwowanych zmian sytuacji w rodzinie lub środowisku. 

     Szczególną formą działań o charakterze ponadsektorowym są także inicjatywy promujące dobre praktyki w obszarze wsparcia dziecka i rodziny, czy podnoszące świadomość społeczną w kwestiach związanych z zagrożeniami dla jej funkcjonowania, w tym: coroczne kampanie społeczne (m.in. Biała Wstążka uświadamiająca problem przemocy mężczyzn wobec kobiet oraz prezentująca wieloaspektowe i interdyscyplinarne rozwiązania w zakresie przeciwdziałania przemocy; „Zwyczajna rodzina", propagującą ideę rodzicielstwa zastępczego; Gdyński Tydzień Profilaktyki Uzależnień, w ramach którego organizowane są wydarzenia propagujące zdrowie psychofizyczne oraz gdyńską ofertę wsparcia w obszarze przeciwdziałania uzależnieniom od środków psychoaktywnych), dedykowane konferencje, seminaria i prelekcje dla rodziców oraz specjalistów (m.in. Dzień Rodzicielstwa Zastępczego, promujący ideę pozyskiwania rodziców zastępczych dla dzieci pozbawionych opieki rodziny, konferencja „Chodźcie na plac! - Gdyński dzień animacji środowiskowej", poświęconej gdyńskim praktykom w obszarze pracy z dzieckiem i rodziną; „GPS dobrego pomagania rodzinom z problemem alkoholowym"), publikacje powiązane tematycznie z szeroko rozumianym obszarem wsparcia społecznego gdyńskich rodzin (dostępne dla wszystkich osób zainteresowanych: www.mopsgdynia.pl/publikacje) oraz funkcjonowanie ogólnodostępnych platform internetowych ułatwiających dostęp do informacji nt. możliwości uzyskania wsparcia (www.gdyniawspiera.pl; www.zdrowagdynia.pl, www.bialawstazkagdynia;). Wydarzenia te są okazją do integracji środowisk praktyków, teoretyków i innych profesjonalistów działających w obszarze wsparcia dziecka i rodziny, wymiany doświadczeń, dzielenia się dobrymi praktykami oraz doskonalenia własnego warsztatu pracy. 

     Szczegółowe zadania jakie podjęto w celu wdrażania innowacji: 

     maj 2008 roku - rozpoczęcie przez MOPS Gdynia realizacji projektu systemowego pn. „Rodzina bliżej siebie" (współfinansowanego ze środków unijnych w ramach EFS) - w pierwszej edycji pilotażowym wsparciem sześciu pracowników socjalnych, pełniących rolę asystentów objęto 30 rodzin, w których wychowywało się 84 dzieci 

     2011 rok - wygaszenie działalności dużego Domu Dziecka w Gdyni przy ul. Demptowskiej; jego rolę przejęły kameralne placówki opiekuńczo-wychowawcze, w tym powstanie w 2014 roku trzech odrębnych placówek opiekuńczo-wychowawczych, zarządzanych przez Centrum Administracyjne Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych w Gdyni (jednostki organizacyjnej gminy) 

     styczeń 2011 roku - wprowadzenie na bazie projektu „Rodzina bliżej siebie" innowacyjnego modelu pracy socjalnej, zakładającego trzy poziomy intensywności pracy socjalnej: regularnej, pogłębionej i intensywnej  

     styczeń 2012 roku - powołanie w strukturze MOPS Gdynia nowej jednostki organizacyjnej: Zespołu ds. Pieczy Zastępczej, w związku z wejściem w życie Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (na skutek nowelizacji w/w ustawy, we wrześniu 2014 roku Zespół zmienił nazwę na Zespół ds. Rodzinnej Pieczy Zastępczej, pod którą funkcjonuje do dziś) 

     2012-2013 rok - opracowanie i wdrażanie strategii wyjścia z projektu systemowego, polegającej na systematycznym przejmowaniu finansowania kluczowych elementów projektu i działań przez gminę Gdynia 

     2013 rok - wprowadzenie asysty ustawowej do oferty MOPS Gdynia, stanowiącej uzupełnienie modelu trójpodziału pracy socjalnej - w pierwszym roku zatrudniono 8 asystentów rodziny (obecnie 10 osób) 

     styczeń 2014 roku - funkcjonowanie rozpoczęła nowa jednostka organizacyjna MOPS Gdynia - Zespół ds. Intensywnej Pracy Socjalnej z Rodziną, której zadaniem było nie tylko utrwalenie rezultatów projektu „Rodzina bliżej siebie", ale przede wszystkim kontynuowanie i prowadzenie intensywnej pracy socjalnej (realizowana przez 18 pracowników socjalnych), zgodnie z wypracowanym w projekcie modelem trójpodziału pracy socjalnej; osadzenie pogłębionej pracy socjalnej w czterech Dzielnicowych Ośrodkach Pomocy Społecznej w Gdyni    

     styczeń 2015 roku - przekształcenie świetlic socjoterapeutycznych w placówki wsparcia dziennego, w nadzorze merytorycznym Zespołu Placówek Specjalistycznych w Gdyni i połączonych w gdyńską sieć SPOT  

     kwiecień 2018 roku - wprowadzenie do gdyńskiego sytemu wsparcia społecznego nowego instrumentu w postaci zawodowej funkcji opiekuna osoby usamodzielnianej 

     lipiec 2019 roku - uruchomienie mieszkania treningowego dla usamodzielnianych kobiet o specjalnych potrzebach wynikających z problemów zdrowia psychicznego  

     sierpień 2019 rok - wyodrębnienie w MOPS Gdynia funkcji koordynatora działań procesów usamodzielnienia 

Profilaktyka prowadzona na wczesnym etapie trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz pojawiających się kryzysów, mających wpływ na spójność i funkcjonowanie rodziny, wysoki poziom reagowania systemu na zdiagnozowane potrzeby w oparciu m.in. o sprawną współpracę międzyinstytucjonalną i budowanie zespołów multiprofesjonalnych, a także podnoszenie jakości pracy socjalnej, przyczyniły się w ciągu ostatnich lat do znacznego ograniczenia napływu dzieci do pieczy zastępczej i utrzymania trendu w kierunku spadku liczby dzieci przebywających w pieczy (por. 2012 rok - 644 dzieci VS. 2020 rok - 495 dzieci), w tym w szczególności w pieczy instytucjonalnej (por. 2012 rok - 238 dzieci VS. 2020 rok - 128 dzieci).  

Tendencja ta oraz konieczność osiągnięcia obowiązujących standardów, o których mowa w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, doprowadziły już w 2011 roku do likwidacji Domu Dziecka. Gdynia była jednym z pierwszych miast w Polsce, które zamknęły duży dom dziecka, kładąc nacisk na prowadzenie systemowych działań ukierunkowanych na deinstytucjonalizację wsparcia i rozwijanie rodzinnych form pieczy zastępczej. Dowartościowanie rodzinnych form pieczy zastępczej, w tym udzielanie pomocy fakultatywnej rodzinnym formom pieczy zastępczej, wykraczającej poza standardowe wsparcie skutkuje utrzymującą się od kilku lat korzystną proporcją pomiędzy liczbą dzieci przebywających w rodzinnej pieczy zastępczej a liczbą dzieci przebywających w pieczy instytucjonalnej (por. 2012 rok - 63,0% dzieci w pieczy rodzinnej VS. 37,0% w pieczy instytucjonalnej, 2016 rok - odpowiednio 72,3% i 27,7%, 2020 rok - odpowiednio 74,1% i 25,9%). Powyższe przekłada się jednocześnie na aspekt ekonomiczny wsparcia (średniomiesięczny koszt pobytu dziecka w pieczy rodzinnej jest wielokrotnie niższy w porównaniu do pobytu dziecka w pieczy instytucjonalnej). Liczba dzieci przebywających w pieczy zastępczej podlega regularnemu monitoringowi, prowadzonemu przez organizatora pieczy zastępczej.  

Wymiernym efektem rozwijania systemu wsparcia rodziny i pieczy zastępczej było także osiągnięcie obowiązkowych standardów wynikających z Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, przed obowiązkowym, ustawowym terminem, w tym możliwość umieszczania wszystkich dzieci poniżej 10. roku życia wyłącznie w rodzinnych formach pieczy zastępczej. 

W latach 2015-2017 Gmina Gdynia trzykrotnie otrzymała laur za wzorowy rozwój rodzinnej pieczy zastępczej, w tym specjalne "Wyróżnienie Pięciolecia" - dla powiatów, które w najlepszy sposób realizują zapisy Ustawy o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej - przyznane przez ogólnopolską Koalicję na rzecz Rodzinnej Opieki Zastępczej. 

Z perspektywy SMUP, kompleksowy, interdyscyplinarny system wsparcia rodziny i pieczy zastępczej wdrożony przez gdyński samorząd, jest przykładem przemyślanych działań w obszarze usług z zakresu lokalnej polityki społecznej, opartych o sprecyzowane wskaźniki ilościowe, jakościowe, dostępowe i ekonomiczne. W przyszłości, gdy dane związane z pieczą zastępczą zostaną udostępnione w portalu smup.gov.pl, pojawi się możliwość analizy gdyńskiej innowacji i porównania jej z tożsamymi parametrami na poziomie gminy z podobnymi jednostkami samorządu z grupy porównawczej na terenie kraju. 

Roczny koszt uzależniony jest od liczby dzieci przebywających w pieczy zastępczej oraz rodzin i osób objętych oddziaływaniami profilaktycznymi i reintegracyjnymi Koszt kluczowych, poszczególnych działań wyniósł w 2020 roku: 

• 2 208 024 zł - działalność Zespołu Ds. Rodzinnej Pieczy Zastępczej MOPS Gdynia 
• 4 238 229 zł - wypłata comiesięcznych świadczeń dla rodzin zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka na pokrycie kosztów utrzymania dzieci 
• 2 934 262 zł - utrzymanie 16 placówek wsparcia dziennego (gdyńskich SPOT-ów) 
• 3 600 973 zł - budżet Centrum Administracyjnego Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych w Gdyni (jednostki organizacyjnej gminy) prowadzącego trzy POW typu socjalizacyjnego i interwencyjnego 
• 1 827 563 zł - funkcjonowanie 2 POW typu socjalizacyjnego prowadzonych przez organizację pozarządową  
• 316 631 zł - wynajem pomieszczeń na prowadzenie 7 POW, w tym 5 POW typu rodzinnego 
• 152 135 zł - realizacja instrumentów aktywnej integracji 

Kluczowe dla realizacji praktyki aspekty, których uwzględnienie rekomenduje się podmiotom zainteresowanym jej replikacją, obejmują w szczególności: 

• obniżenie progu reagowania instytucjonalnego systemu wsparcia z poziomu skutków na poziom przyczyn - tworzenie form i narzędzi dających szanse na realną odpowiedź systemu wsparcia instytucjonalnego na indywidualne i zdiagnozowane potrzeby rodzin 

• multidyscysplinarność podejścia - konieczność powiązania podmiotów funkcjonujących w obszarze wsparcia dziecka i rodziny oraz tworzenie zintegrowanej sieci wsparcia społecznego  

•  podwyższenie poziomu adekwatności i jakości pracy socjalnej - fundamentalne, podstawowe działanie pozwalające personalizować ofertę wsparcia rodzin i podwyższające jej efektywność 

• uzyskanie efektów jest procesem rozłożonym/odroczonym w czasie i wiąże się z jednej strony z koniecznością budowania spójnego systemu działań, z drugiej - wyasygnowania i zabezpieczenia przez powiat odpowiednich środków finansowych na ten cel 

• zapewnienie wydolności systemu poprzez ograniczenie napływu dzieci do pieczy zastępczej i wykorzystanie każdej szansy na wyprowadzenie wychowanka z pieczy