Wzgórze gen. Orlicz-Dreszera, nazywane w Gdyni potocznie „Pekinem", to jeden z sześciu podobszarów miasta wskazanych w Gminnym Programie Rewitalizacji Miasta Gdyni na lata 2017-2026 jako obszar wymagający szczególnej interwencji gminy. Podejmowane na jego terenie działania, w tym realizacja Programu Osłonowego, stanowią element szeroko zakrojonego i systemowego procesu jakim jest rewitalizacja zdegradowanych przestrzeni miejskich. 

Prace nad Gminnym Programem Rewitalizacji zostały zainicjowane w 2014 roku, kiedy to poszczególne obszary Gdyni rozpatrywano pod kątem poziomu edukacji, kapitału społecznego, uczestnictwa w kulturze, czynników środowiskowych, gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych i technicznych. Powyższe miało na celu zidentyfikowanie takich obszarów miasta, które stanowią ogniska skupiające wiele negatywnych zjawisk społecznych, gospodarczych, przestrzennych i środowiskowych. Wytypowane dzielnice podzielono następnie na mniejsze, zwarte jednostki urbanistyczne, jako podobszary do pogłębionej analizy. Z początkiem 2016 roku - w wyniku prac badawczych i interdyscyplinarnych analiz - przedstawiono propozycje granic obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji dla miasta Gdyni, które następnie poddano miejskim konsultacjom społecznym. W marcu 2016 roku dokonano ostatecznego wyboru obszarów oraz przyjęto Uchwałę nr XIX/435/16 Rady Miasta Gdyni z dnia 30 marca 2016 r. w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji, poprzedzającą przygotowanie i uchwalenie Gminnego Programu Rewitalizacji. Jednym z ww. obszarów było Wzgórze gen. Orlicz-Dreszera (WOD). 

Pierwsze pogłębione badanie socjodemograficzne, badające uwarunkowania, strukturę, motywacje i potrzeby mieszkańców Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera (zrealizowane na próbie 113 respondentów), odbyło się w czerwcu 2016 roku, przy szerokim zaangażowaniu interdyscyplinarnym (w tym takich podmiotów jak: MOPS Gdynia, Laboratorium Innowacji Społecznych, Rada Dzielnicy Leszczynki, Fundacja Zmian Społecznych „Kreatywni" oraz Straż Miejska). Realizację badania socjodemograficznego poprzedziły - prowadzone systematycznie od 2014 roku - analizy desk research, wykorzystujące materiały źródłowe z instytucji pomocy społecznej, policji, urzędów i innych. Wstępna analiza demograficzno-społeczna osób faktycznie zamieszkujących teren WOD została pogłębiona w wyniku przeprowadzonej diagnozy potrzeb mieszkańców przy użyciu autorskiego narzędzia badawczego - tzw. Kart Rodzin. 

Według danych meldunkowych (dane z 2015 roku), na osiedlu zamieszkiwało 420 osób, w tym 104 małoletnich. Dane te nie odzwierciedlały jednak faktycznej struktury demograficznej mieszkańców Wzgórza. Według wyników badania aż jedna czwarta respondentów zadeklarowała, że zameldowana jest w innym miejscu niż jej miejsce zamieszkania. Natomiast przy próbie dotarcia do mieszkańców obszaru w oparciu o dane z bazy PESEL okazało się, że około jedna czwarta osób zameldowanych nie zamieszkuje na Wzgórzu gen. Orlicz-Dreszera. Z analiz wynikało, że średnia długość zamieszkiwania na WOD wynosiła 22 lata, przy czym połowa osób zamieszkiwała tam dłużej niż 26 lat i byli to często potomkowie pierwszych dzierżawców omawianego obszaru. Specyfika osiedla stanowiła także magnes (chodzi o mieszkańców nie zakorzenionych, zamieszkujących co najwyżej kilka lat) dla migrantów, w tym cudzoziemców, młodzieży, osób nastawionych na tanie rozwiązania mieszkaniowe, nawet jeśli były związane z brakiem stabilności i przewidywalności sytuacji. Ustalono, że na obszarze WOD zamieszkiwało faktycznie 145 rodzin. 

Wyniki badań potwierdziły, że największym problemem obszaru Wzgórza Orlicz-Dreszera jest nieuregulowana sytuacja formalno-prawna miejsca, w szczególności niejasna relacja pomiędzy właścicielami ziemi a osobami ją zamieszkującymi. Grunty na Wzgórzu gen. Orlicz-Dreszera stanowią własność prywatnych właścicieli, a praktyka nieuporządkowanego, „dzikiego" zasiedlania terenu sięga przełomu lat 20-tych i 30-tych ubiegłego wieku. W wyniku powyższego niemal wszyscy mieszkańcy nie posiadali tytułu własności zajmowanych nieruchomości, zamieszkując je np. w oparciu o umowy dzierżawy (na czas określony lub nieokreślony) lub bezumownie. Znamienne było to, że osoby dzierżawiły ziemię, a nie wynajmowały mieszkania. Część osób oczekiwała na wykonanie wyroku eksmisyjnego. Warto również zaznaczyć, że na poziomie deklaracji wszyscy właściciele gruntów realizowali politykę stopniowego wysiedlania mieszkańców, na poziomie praktycznym rzeczywiście systematycznie zmniejszając liczbę środowisk zamieszkujących na ich działkach. Powyższe, z jednej strony rodziło wysoki poziom napięć społecznych pomiędzy właścicielami gruntów zlokalizowanych na Wzgórzu gen. Orlicz-Dreszera a lokatorami użytkującymi te nieruchomości na cele mieszkalne, a z drugiej - permanentny stan niepewności co do warunków i możliwości dalszego zamieszkiwania na tym terenie. 

Status prawny budynków na Wzgórzu był jednoznacznie negatywnym czynnikiem, determinującym konieczność podjęcia działań interwencyjnych: nielegalne obiekty przy jednoczesnym braku możliwości ich prawnej legalizacji i konieczności wyegzekwowania ich rozbiórki przez organy administracji architektoniczno-budowlanej, zabudowa, która utraciła kilkadziesiąt lat temu zgody budowlane (o ile takie były) lub też była tworzona w warunkach samowoli budowlanej, niemal cała część zabudowy kolidująca z zapisami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. 

     Wśród innych czynników determinujących podjęcie działań interwencyjnych należy wymienić także: 

• fatalny stan techniczny większości zamieszkiwanych obiektów wynikający po części z wieku, a po części z ich „gospodarczego", nie poddanego żadnym rygorom formalnym sposobu utrwalania i rozbudowy 

• brak podstawowej infrastruktury, w tym brak podłączeń obiektów do kanalizacji sanitarnej (wiele domów nie posiadało nawet szamb - ścieki bytowe wyprowadzane były bezpośrednio na tereny pomiędzy budynkami), zaopatrzenie w wodę zapewniane przez mieszkańców za pomocą prowizorycznych, najczęściej nielegalnych instalacji, brak możliwości - z uwagi na nielegalny status budynków - podłączenia budynków do sieci ciepłowniczej lub instalacji gazowej (budynki ogrzewane były za pomocą indywidualnych, często prowizorycznych pieców na paliwo stałe) 

• brak układu drogowego na terenie osiedla (którego realizacja wraz z pracami ziemnymi wymagałaby likwidacji kilkudziesięciu zamieszkałych budynków) i ograniczone możliwości dojazdu straży pożarnej czy odbioru odpadów komunalnych przez służby porządkowe (odbiór ten odbywał się tylko z obrzeży osiedla, przez brak możliwości wywozu śmieci z głębi osiedla)  

• zlokalizowanie zabudowy na dużych spadkach terenu, bez stosownych zabezpieczeń, stanowiące duże zagrożenie dla mieszkańców w momencie osuwania się mas ziemi 

• bezpośrednie zagrożenie bezdomnością - wszyscy mieszkańcy zamieszkiwali na prywatnym terenie, bez prawa własności do zajmowanych działek i budynków. Dodatkowo, zajmowane obiekty obciążone były z jednej strony groźbą rozbiórki, z drugiej zaś wiele z nich, z racji standardu, zagrożona była katastrofą budowlaną. W praktyce oznaczało to stałą i realną niepewność lokalową wpisującą się w kategorię wykluczenia mieszkaniowego (niezabezpieczone mieszkanie i nieodpowiednie mieszkanie), a poprzez to zagrożenia bezdomnością (zgodnie z Europejską Typologią Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS).  

Wszystkie wymienione powyżej przesłanki skutkowały nie tylko bardzo niskim standardem życia, ale też zagrażały zdrowiu i życiu mieszkańców poprzez potencjalne katastrofy budowlane, epidemiologiczne, czy pożarowe. Jednocześnie, z uwagi na własność prywatną gruntów i nielegalny status budynków, realizacja jakichkolwiek działań miejskich na rzecz poprawy stanu infrastruktury w tej części Gdyni była niemożliwa, a szanse mieszkańców na jakiekolwiek odszkodowania, rekompensujące ewentualne koszty poniesione przez nich na adaptację obiektów do warunków mieszkalnych - znikome. Wyniki badań i analiz dostarczyły bardzo ważnych argumentów do podjęcia decyzji o objęciu Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera działaniami interwencyjnymi w ramach Gminnego Programu Rewitalizacji, w tym realizacji na rzecz mieszkańców osłonowego programu wsparcia.   

Z perspektywy usług publicznych, osłonowy program dedykowany mieszkańcom osiedla Wzgórze Gen. Orlicz-Dreszera w Gdyni został zrealizowany w oparciu o wyodrębnione w SMUP następujące usługi: poradnictwo specjalistyczne i interwencja kryzysowa, praca socjalna, udzielanie świadczeń z pomocy społecznej. Udostępnione dane dotyczące tych usług będą prezentowane na platformie smup.gov.pl w odniesieniu nie tylko opisywanego osiedla, ale również Gdyni jako jednostki samorządu terytorialnego.  

 Realizacja Programu osłonowego stanowiła odpowiedź na potrzebę wsparcia mieszkańców w procesie zmiany miejsca zamieszkania oraz zabezpieczenia niezbędnych potrzeb życiowych związanych z osiedleniem w innych częściach miasta wraz z ustabilizowaniem sytuacji życiowej rodzin, uwzględniającej wszystkie aspekty funkcjonowania: mieszkaniowe, zawodowe, wychowawcze, edukacyjne i relacji w społeczności lokalnej. Powyższe wynikało wprost z przesłanek stanowiących podstawę delimitacji obszaru Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera (WOD) jako obszaru wymagającego szczególnej interwencji gminy i objęcia go oddziaływaniami rewitalizacyjnymi w ramach Gminnego Programu Rewitalizacji Miasta Gdyni na lata 2017-2026.  

Delimitacja obszarów wiązała się z realizacją szeroko zakrojonych działań badawczo-analitycznych (m.in. badania socjodemograficzne, badania panelowe - tzw. panel obywatelski, badania ankietowe, analizy desk research obejmujące dane z różnych jednostek miejskich agregowane w oparciu o opracowany i ustandaryzowany katalog wskaźników społeczno-demograficznych, gospodarczych, przestrzennych). Delimitację oparto jednocześnie na pryncypium partycypacji społecznej, tj. włączania poszczególnych interesariuszy i grup interesariuszy do realizacji, organizacji, wsparcia poszczególnych etapów procesu tworzenia Gminnego Programu Rewitalizacji (m.in. spotkania dedykowane terytoriom, spotkania w ramach budżetu obywatelskiego, spotkania deliberatywne, spacery badawcze, projektowanie partycypacyjne). Wyniki tych działań potwierdziły zasadność objęcia Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera oddziaływaniami rewitalizacyjnymi.  

Oferowane mieszkańcom Wzgórza wsparcie oparto o cztery fundamentalne zasady: dobrowolności, indywidualizacji wsparcia, subsydiarności oraz utrzymania relacji na linii mieszkaniec-pracownik miasta/MOPS. Założeniem Programu nie było zmuszanie mieszkańców do wyprowadzek, lecz zapewnienie optymalnych warunków do zmiany miejsca zamieszkania i pełnej asekuracji instytucjonalnej w tym procesie. Podpisanie deklaracji przystąpienia do Programu Osłonowego miało być świadomą i samodzielnie podjętą przez rodzinę decyzją. Oferta wsparcia dla rodziny dobierana była także w sposób zindywidualizowany, tj. w oparciu o dokonaną diagnozę jej sytuacji, uwzględniającą zarówno posiadane przez rodzinę zasoby, jak i deficyty (społeczne, ekonomiczne i inne). W tym celu wykorzystano tzw. karty rodzin, tj. dedykowane, autorskie narzędzie diagnostyczne, opracowane na potrzeby Programu i służące przede wszystkim lepszemu rozpoznaniu potrzeb rodzin, ich możliwości oraz oczekiwań. Zgodnie z przyjętą metodologią, realizacja diagnozy przeprowadzona została z założeniem: jedna rodzina - jedna karta. Oferta wsparcia została następnie określona w indywidualnych planach pomocy - ułożonych adekwatnie do sytuacji każdej rodziny i uwzględniających wszelkie aspekty jej funkcjonowania (sytuację zdrowotną, rodzinną, zawodową i finansową) oraz zadania, terminy, zakresy działań i wysokość wsparcia finansowego. Plany pomocy były opracowane każdorazowo przy udziale rodzin, nie zaś narzucone odgórnie przez pracowników miasta. Plany wsparcia oraz jego formy modyfikowane były systematycznie, w miarę nowo pojawiających się informacji, wzrastającej wiedzy o potrzebach rodziny oraz gotowości do podjęcia innych, dodatkowych aktywności przez osoby objęte wsparciem. W sytuacjach konieczności prowadzenia intensywnej pracy socjalnej, kontakt z rodziną, diagnostyka problemów i potrzeb oraz rytm przyznawanego wsparcia uzależniony był od indywidualnej sytuacji rodzin.  

Realizacja działania wiązała się z budową szerokiej koalicji podmiotów zaangażowanych w problematykę osiedla Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera. Miała ona na celu zwiększenie skuteczności działań, podejmowanych przez jednostki organizacyjne samorządu oraz służby działające na terenie miasta (m.in. skrócenie czasu trwania niezbędnych procedur, ułatwienie ścieżek dostępu do jednostek podejmujących decyzje w indywidualnych sprawach oraz precyzyjne monitorowanie stanu zaawansowania indywidualnych spraw mieszkańców Wzgórza).. Liderem Programu był MOPS Gdynia, a do realizacji zadań z zakresu rewitalizacji obszaru Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera powołano zarządzeniem Dyrektora MOPS Gdynia, 10-osobowy Zespół zadaniowy pracowników MOPS. 

     Formy wsparcia rodzin/osób zamieszkujących na Wzgórzu gen. Orlicz-Dreszera w ramach Programu Osłonowego objęły: 

• pomoc w znalezieniu nowego miejsca zamieszkania i przygotowaniu przeprowadzki (m.in. zmotywowanie do podjęcia działań rozpoznających możliwości najmu na rynku nieruchomości oraz udostępnienie informacji o sposobach poszukiwania ofert, indywidualne dostarczanie ofert mieszkańcom przez pracowników socjalnych z ogólnodostępnych źródeł informacji, pomoc w analizie adekwatności pozyskanych ofert do potrzeb danej rodziny oraz wsparcie w rozpoznaniu możliwości utrzymania się rodziny w sytuacji najmu, udostępnianie wzorów umów najmu zweryfikowanych przez zespół prawników MOPS, reagowanie w sytuacjach konieczności zmiany wynajmowanego przez rodzinę mieszkania, udostępnianie informacji o ofertach usług firm transportowych oraz pomoc przy organizowaniu przeprowadzek); 

• pomoc w uregulowaniu spraw związanych z opuszczeniem dotychczasowego miejsca zamieszkania - motywowanie do uregulowania istniejących zobowiązań finansowych wynikających z umów dzierżawy, umów na dostarczanie mediów i usług w starym miejscu zamieszkania, pomoc w sporządzaniu niezbędnych pism urzędowych; 

• pracę socjalną, wspieraną metodą streetworkingu; 

• wsparcie finansowe - obejmowało w szczególności dofinansowanie do wynajmu lokali na otwartym rynku oraz wsparcie w zagospodarowaniu się w nowym miejscu zamieszkania (pomoc w przygotowaniu nowego lokalu do zamieszkania, w tym ewentualne drobne prace remontowe, pomoc w pozyskaniu niezbędnego wyposażenia nowego miejsca zamieszkania: zakup mebli i sprzętu AGD). Zgodnie z zapisami Programu pierwotna kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie została podwyższona, na mocy stosownej Uchwały Rady Miasta Gdyni, do wysokości 250% kryterium dochodowego, a następnie do wys. 500% kryterium wynikającego z Ustawy o pomocy społecznej. Miała ona zastosowanie do osób zamieszkujących Wzgórze gen. Orlicz-Dreszera ubiegających się o zasiłki w związku z podjęciem decyzji o zmianie miejsca zamieszkania i zaspokajaniem niezbędnych potrzeb życiowych ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb mieszkaniowych; 

• pomoc w znalezieniu zatrudnienia lub poradnictwo zawodowe, poradnictwo prawne, poradnictwo psychologiczne, usługi opiekuńcze.  

Szczegółowy opis ww. form wsparcia zawarty jest w raporcie podsumowującym.  

Do końca listopada 2021 roku ze wsparcia osłonowego w ramach Programu skorzystały 144 rodziny. Na terenie Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera zamieszkują wciąż 4 rodziny. 

     Do odpowiedniego zrealizowania Programu przewidziano następujące fazy wdrożenia: 

• W pierwszej fazie nastąpiła koncentracja wysiłku na nawiązaniu relacji z osobami i rodzinami zamieszkującymi Wzgórze gen. Orlicz-Dreszera i pogłębionej diagnostyce potrzeb. Nawiązane zostały ściślejsze relacje z koalicjantami oraz podmiotami i osobami, które mogły być zasobem/wsparciem w realizacji działań przewidzianych w Programie Osłonowym. Zrealizowane zostały również działania informujące o istocie Programu. W tej fazie prowadzone były również działania dotyczące przygotowania warunków do spotkań i pracy na rzecz mieszkańców Wzgórza (na terenie Wzgórza, w bezpośrednim sąsiedztwie obszaru działań rewitalizacyjnych, utworzono Punkt Informacyjny dla mieszkańców), a także zorganizowano i zabezpieczono mechanizmy rozpoznania sytuacji kryzysowych przez pracowników MOPS z wykorzystaniem metody streetworkingu. 

• Druga faza koncentrowała się na wsparciu w zapewnieniu miejsca zamieszkania i w przeprowadzkach. Etap ten objął również działania wspierające w osiedleniu się w nowych miejscach Gdyni. 

• Trzecia faza Programu poświęcona była wspieraniu w adaptacji do nowego środowiska życia rodzin/osób, które przeprowadziły się ze Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera. 

• Czwarta faza służyła ocenie procesu wdrożenia Programu Osłonowego oraz jego całościowych efektów. Faza ewaluacji miała tym samym na celu szczegółową analizę skutków Programu i zaplanowanie dalszego działania służb miejskich w odpowiedzi na jego efekty. 

Program wskazał do realizacji na lata 2017-2021 ogółem dziewięć szczegółowych zadań w ramach dwóch priorytetów (por. załącznik nr 2 do niniejszej fiszki).  

     Kalendarium Programu osłonowego:   

     30.06.2016: Uchwała Rady Miasta Gdyni nr XIX/435/16 w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji (Wzgórze gen. Orlicz-Dreszera jednym z sześciu delimitowanych podobszarów Gdyni) 

     10.01.2017: Zarządzenie Prezydenta Miasta Gdyni Nr 5585/17/VII/R zatwierdzające projekt Gminnego Programu Rewitalizacji Miasta Gdyni i przekazujące dokument do konsultacji społecznych 

     07.02.2017: Zarządzenie Prezydenta Miasta Gdyni Nr 5714/17/R wskazujące Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni jako lidera procesu działań rewitalizacyjnych dla podobszaru Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera 

     13.02.2017: Zarządzenie Dyrektora MOPS Gdyni Nr 6/2017 powołujące Zespół zadaniowy pracowników MOPS w Gdyni, realizujący zadania z zakresu rewitalizacji obszaru Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera 

     29.03.2017: Uchwała Rady Miasta Gdyni nr XXX/721/17 w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Rewitalizacji Miasta Gdyni na lata 2017-2026 

     III.2017: początek realizacji pogłębionej analizy potrzeb i oczekiwań mieszkańców Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera na podstawie dedykowanego narzędzia diagnostycznego, tzw. Karty Rodziny, a następnie opracowanie, w uzgodnieniu i przy ścisłej współpracy rodzin, indywidualnych placów wsparcia 

     III.2017: z terenu Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera wyprowadziła się pierwsza rodzina (ze 145 faktycznie zamieszkujących)  

     26.04.2017: Uchwała Rady Miasta Gdyni nr XXXI/769/17 w sprawie przyjęcia Programu Osłonowego wsparcia mieszkańców Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera na lata 2017-2021 

     VI.2017: na terenie Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera, w bezpośrednim sąsiedztwie obszaru działań rewitalizacyjnych, uruchomiony został Punkt Informacyjny dla mieszkańców 

      21.11.2017: Uchwała Rady Miasta Gdyni Nr II/13/18 zmieniająca Uchwałę w sprawie przyjęcia Programu Osłonowego wsparcia mieszkańców Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera na lata 2017-2021 (podwyższająca do wys. 500% kryterium dochodowe, uprawniające do dalszego korzystania z pomocy finansowej na dofinansowanie wynajmu mieszkania przez rodziny, które wyprowadziły się z terenu Wzgórza) 

     31.XII.2017: do końca 2017 roku z terenu Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera wyprowadziło się 49 rodzin 

     31.XII.2018: do końca 2018 roku z terenu Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera wyprowadziło się 85 rodzin 

     II-III.2019: realizacja badania ankietowego wśród rodzin zamieszkujących i pochodzących z terenu Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera (109 rodzin spośród 145 wyraziło zgodę na udział w badaniu) stanowiąca element ewaluacji mid-term Programu osłonowego 

     30.06.2019: Punkt Informacyjny dla mieszkańców Wzgórza Orlicz-Dreszera zmienił lokalizację na ul. Kalksztajnów 20 

     31.XII.2019: do końca 2019 roku z terenu Wzgórza Orlicz-Dreszera wyprowadziło się 128 rodzin 

     IX.2019: zakończenie prac nad raportem podsumowującym dwa i pół roku (marzec 2017 - sierpień 2019 roku) realizacji Programu Osłonowego wraz z pogłębioną analizą sytuacji rodzin i osób zamieszkałych/pochodzących z terenu WOD i opracowaniem wniosków i rekomendacji co do oferty Programu po roku 2021 

     31.XII.2020: do końca 2020 roku z terenu Wzgórza Orlicz-Dreszera wyprowadziło się 141 rodzin 

     30.XI.2021 - z terenu Wzgórza wyprowadziły się 144 rodziny 

Po dwu i pół roku realizacji dokonano ewaluacji mid-term Programu Osłonowego wsparcia mieszkańców Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera na lata 2017-2021. Jej wyniki zostały następnie opublikowane w formie raportu podsumowującego. Powyższe wynikało wprost z zapisów Uchwały Rady Miasta Gdyni wprowadzającej Program Osłonowy, zgodnie z którymi w okresie dwóch lat od wejścia w życie Programu, Prezydent Miasta Gdyni i podległe mu służby zobowiązane zostały do wykonania pogłębionej analizy sytuacji rodzin i osób zamieszkałych i pochodzących z terenu Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera oraz przedłożenia Radzie Miasta wniosków co do konieczności przedłużenia czasu obowiązywania oferty Programu po roku 2021.  

 Na potrzeby ewaluacji okresowej, zastosowano tzw. triangulację metodologiczną, polegającą na wykorzystaniu w toku postępowania badawczego różnych metod i technik badawczych wzajemnie się uzupełniających (zarówno jakościowych, jak i ilościowych), tj. analizę danych zastanych (desk research), indywidualne wywiady pogłębione z realizatorami Programu oraz badanie ankietowe zrealizowane techniką PAPI wśród rodzin zamieszkujących i pochodzących z terenu Wzgórza gen. Orlicz-Dreszera (109 rodzin spośród 145 wyraziło zgodę na udział w badaniu). Na rzecz badania ankietowego wykorzystano autorski, wysoko standaryzowany kwestionariusz ankiety. Analiza ewaluacyjna wskazała m.in. że: 

• Oferowane w Programie Osłonowym wsparcie było skuteczne i adekwatne w odniesieniu do podstawowych potrzeb mieszkańców: spośród 145 rodzin zamieszkujących teren WOD w chwili rozpoczęcia realizacji Programu - przez dwa i pół roku wyprowadziło się 108 rodzin (do końca listopada 2021r. to 144 rodziny), wszystkie rodziny, które wyraziły chęć skorzystania z oferty, otrzymały ją na poziomie adekwatnym do zdiagnozowanych, podstawowych potrzeb, każda z tych rodzin została skutecznie zabezpieczona w fundamentalnym wymiarze jakim jest sfera mieszkaniowa (wyniki badania ankietowego wskazały m.in. że: zdecydowana większość (87,5 proc.) mieszkańców WOD oceniła otrzymane wsparcie za zgodne z ich oczekiwaniami; 92,7 proc. deklarowało polepszenie sytuacji mieszkaniowej, oceniając ją jako dobrą lub bardzo dobrą; więcej niż co trzeci (76,6 proc.) uznał oferowane wsparcie miasta za wystarczające). 

• Podczas wdrożenia Programu Osłonowego udało się skutecznie dotrzeć do przeważającej liczby mieszkańców z terenu Wzgórza oraz nawiązać odpowiednią relację z mieszkańcami (pracownicy Zespołu zadaniowego odwiedzili wszystkie rodziny zamieszkujące teren WOD, z czego zaledwie 7 rodzin nie wyraziło chęci skorzystania z oferty wsparcia osłonowego). Realizacji tego zadania przysłużyła się idea pełnej dobrowolności przystępowania do oferowanego wsparcia gminy oraz zachowania prawa mieszkańców do autonomii w podejmowaniu kluczowych decyzji o zmianie swojej sytuacji, w tym odnośnie zmiany miejsca zamieszkania (wszyscy ankietowani mieszkańcy potwierdzili, że formy pomocy były z nimi uzgadniane, a wśród czynników warunkujących podjęcie decyzji o zmianie miejsca zamieszkania nie odnotowano żadnych, które można by wiązać z przymusem czy dyktatem instytucjonalnym). 

• Dwa lata wdrożenia Programu ujawniły rozbieżności pomiędzy stereotypowym obrazem społeczności WOD dostarczanym przez wstępne dane statystyczne oraz funkcjonujące w przestrzeni medialnej i opinii publicznej a obrazem pozyskanym w drodze długotrwałych działań diagnostycznych pracowników oddelegowanych do bezpośredniego wsparcia osób i rodzin z tego terenu. Właściwym okazało się zastosowanie podejścia polegającego na uzyskaniu obrazu społeczności w drodze długotrwałej, zindywidualizowanej i metodycznej diagnostyki prowadzonej w procesie pracy socjalnej. Takie podejście dało szansę na uzyskanie rzetelnych informacji o sytuacji społecznej mieszkańców tego terenu i ich potrzeb. 

• Zaplanowany czas kierowania szczególnej aktywności pracowników samorządu oraz generowania specjalnie zaplanowanego wsparcia na rzecz mieszkańców był wystarczający do osiągnięcia celów Programu Osłonowego i rzeczywistego wsparcia mieszkańców WOD (czego wymiernym efektem jest wyprowadzka w trakcie niemal 5 lat realizacji Programu 97 proc. ogółu rodzin z terenu Wzgórza).  

• Przy wdrożeniu Programu Osłonowego utrzymano wysoki poziom efektywności wydatkowanych środków publicznych w odniesieniu do prawdopodobnej sytuacji konieczności zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych / schronienia w formach instytucjonalnych, takich jak schroniska, noclegownie, ośrodki wsparcia (średniomiesięczny koszt wsparcia osoby w ramach Programu Osłonowego wyniósł 476 zł, podczas gdy średniomiesięczny koszt wsparcia osoby w schronisku wyniósłby 1 193 zł). 

Do końca listopada 2021 roku z terenu Wzgórza Orlicz-Dreszera objętego rewitalizacją wyprowadziły się łącznie 144 rodziny (wobec 4 rodzin wciąż mieszkających na tym terenie). Wszystkie rodziny korzystające z Programu osłonowego oraz rodziny, które pozostały na dzierżawionych terenach pozostają w optyce pracowników socjalnych. Z wszystkimi rodzinami korzystającymi ze wsparcia ustalone zostały dalsze plany pomocy. Na bieżąco aktualizowana jest sytuacja dochodowa rodzin, mająca wpływ na zaplanowanie dalszego procesu ich wsparcia po zakończeniu funkcjonowania Programu, tj. po roku 2021. Rodziny, które nie zdecydowały się na wyprowadzenie również objęte zostały pracą socjalną i w razie konieczności planowana jest dla nich doraźna pomoc finansowa, materialna oraz pomoc w postaci usług opiekuńczych. Teren pozostaje w stałym monitoringu streetworkerskim.

Średnioroczny koszt realizacji Programu osłonowego w latach 2017-2020 to 699 906 zł.

Doświadczenia z realizacji opisanej powyżej praktyki, które warto uwzględnić jako zalecenia dla podmiotów zainteresowanych jej replikacją, wskazują, że:  

• Do osiągnięcia wysokich wskaźników skuteczności i adekwatności oferowanej pomocy znacząco przyczynił się zamysł polegający na indywidualizacji planów wsparcia osób/rodzin, zgodny z duchem przepisów ustawy o pomocy społecznej i decyzja o uruchomieniu wsparcia opartego o lokalny system pomocy społecznej. Przeciwstawnie, na początku wdrażania Programu pojawiły się postulaty wdrożenia podejścia, które wyznaczałoby ryczałtowy poziom wsparcia samorządu w postaci z góry ustalonych kwot pieniężnych bądź innych zasobów rzeczowych, które nie uwzględniałyby indywidualnego rozpoznania i dopasowania oferty. Praktyka realizacji Programu wykazała, że „ryczałtowe" podejście do wsparcia byłoby dużo mniej efektywne oraz nie dawałoby okazji do wybudowania rzetelnych relacji z poszczególnymi osobami i rodzinami objętych wsparciem. 

• Właściwym okazało się zastosowanie podejścia polegającego na uzyskaniu obrazu społeczności w drodze długotrwałej, zindywidualizowanej i metodycznej diagnostyki prowadzonej w procesie pracy socjalnej. Takie podejście dało szansę na uzyskanie rzetelnych informacji o sytuacji społecznej osób i rodzin objętych wsparciem, a także ich faktycznych potrzeb. 

• Prócz indywidualizacji podejścia, bardzo ważnym elementem wdrażania Programu było także wypracowanie relacji z osobami objętymi wsparciem oraz zapewnienie im pełnej i transparentnej informacji o zasadach wsparcia oraz dostępnych formach jakie ujęto w założeniach Programu. Realizacji tego zadania służyła z jednej strony - idea pełnej dobrowolności przystępowania do oferowanego wsparcia gminy oraz zachowania prawa mieszkańców do autonomii w podejmowaniu kluczowych decyzji o zmianie swojej sytuacji, w tym odnośnie zmiany miejsca zamieszkania, z drugiej strony - nawiązanie kontaktu ze wszystkimi rodzinami i stała obecność pracowników zespołu zadaniowego w przestrzeni osiedla (w tym także funkcjonowanie ogólnodostępnego Punktu Informacyjnego, streetworking). 

• Na etapie wdrażania Programu konieczne jest utrzymanie wysokiego poziomu aktywności i szczególnego planowania odpowiednich ofert wsparcia w odniesieniu do rodzin/osób, którzy zmienili swoje miejsce zamieszkania (w szczególności w stosunku do rodzin senioralnych, rodzin z dziećmi oraz rodzin, w których występuje problem niepełnosprawności bądź zależności od innych osób w codziennym funkcjonowaniu), w tym opracowanie metod reagowania na potrzeby osób/rodzin w sytuacjach nagłej konieczności zmiany miejsca zamieszkania (skuteczność wczesnego pozyskiwania informacji o prawdopodobieństwie wypowiedzenia najmów, sprawny dostęp do ofert najmów, efektywne wsparcie w przeprowadzce). 

• Pomimo napotykanych wielu trudności w pozyskaniu odpowiednich ofert najmu mieszkań przez mieszkańców i dla mieszkańców, praktyka wdrożenia Programu wykazała zasadność oparcia się o mechanizm wynajmowania mieszkań jako sposobu zaspokajania potrzeb mieszkaniowych.  

• Celowym jest utrzymanie wypracowanego modelu planowania i wdrażania wsparcia polegającego na interdyscyplinarnym działaniu, wzmocnionym metodami warsztatowymi i intensywnym monitorowaniem efektów podejmowanych działań. 

• Na etapie przygotowania i wdrażania Programu należy założyć, że część środowisk - z powodu ograniczonych zasobów finansowych bądź niemożności trwałej poprawy sytuacji zdrowotnej, zawodowej, społecznej - będzie wymagać kontynuacji wsparcia po zakończeniu realizacji Programu. Tym samym koniecznym jest opracowanie modelu utrzymania podwyższonego kryterium dochodowego dla precyzyjnie wskazanych grup mieszkańców, by umożliwić kontynuację wsparcia po linii pomocy społecznej, jak również dokonanie analizy wydatków, jakie gmina będzie musiała ponieść w związku z koniecznym zabezpieczeniem podstawowych potrzeb osób/rodzin. Podczas analizy należy uwzględnić dynamikę cen najmu mieszkań oraz wzrastające zapotrzebowanie na wsparcie opiekuńcze. Przez cały okres realizacji Programu istnieje jednocześnie konieczność utrzymania intensywnego poziomu informowania o planach gminy związanych z zabezpieczeniem podstawowych potrzeb występujących w rodzinach oraz o sposobach dalszego wsparcia. 

Warto podkreślić rolę etapu diagnozy problemu przed wdrożeniem Programu oraz wykorzystania konkretnych, zindywidualizowanych narzędzi pracy socjalnej. Samorząd Miasta Gdynia korzystał z własnych analiz, wspartych autorskim narzędziem Karta Rodziny.  

Dla podmiotów zainteresowanych podobnym wdrożeniem cenne będą także dane i wskaźniki zgromadzone w programie SMUP, w obszarze Lokalna Polityka Społeczna (podobszar "Pomoc społeczna"), dostępne na platformie smup.gov.pl. W tym przypadku dotyczą usług publicznych: poradnictwo specjalistyczne i interwencja kryzysowa, praca socjalna, udzielanie świadczeń z pomocy społecznej.  

Na etapie analiz oraz wdrażania innowacji pomocne będą opracowane w SMUP wskaźniki dla każdej z tych usług, opisujące usługę w wymiarze ilościowym, jakościowym, dostępności oraz efektywności kosztowej. Przykładowe wskaźniki: 

• Poradnictwo specjalistyczne i interwencja kryzysowa:  
• Udział osób z rodzin objętych poradnictwem specjalistycznym w liczbie mieszkańców 
• Udział osób z rodzin, w których udzielono wsparcia w formie interwencji kryzysowej w liczbie mieszkańców 
• Udział rodzin objętych poradnictwem specjalistycznym w liczbie rodzin korzystających z pomocy społecznej 
• Wydatki na interwencję kryzysową i poradnictwo specjalistyczne w wydatkach samorządu na pomoc społeczną 

Praca socjalna: 

• Liczba osób z rodzin korzystających wyłącznie z pracy socjalnej w ciągu roku na 1000 mieszkańców 
• Liczba osób z rodzin objętych projektami socjalnymi na 10000 mieszkańców 
• Udział osób z rodzin, które skorzystały z pracy socjalnej w ciągu roku w liczbie ludności w gminie 
• Udział osób objętych kontraktami socjalnymi w ogólnej liczbie osób korzystających z pomocy społecznej  
• Udział rodzin objętych pracą socjalną w liczbie rodzin korzystających z pomocy społecznej 
• Udział zatrudnionych specjalistów pracy socjalnej i starszych specjalistów pracy socjalnej w liczbie pracowników socjalnych ogółem w ciągu roku 
• Wydatki na zatrudnienie pracowników socjalnych i specjalistów w wydatkach samorządu ogółem 

Udzielanie świadczeń z pomocy społecznej:  

• Udział osób z rodzin, którym przyznano świadczenie z pomocy społecznej z powodu bezrobocia wśród ogółu osób z rodzin objętych pomocą społeczną 
• Udział osób z rodzin emerytów i rencistów, korzystających z pomocy społecznej w liczbie mieszkańców 
• Udział osób z rodzin wielodzietnych, korzystających z pomocy społecznej w liczbie ludności 
• Udział wysokości środków przeznaczonych na zasiłki celowe w wysokości środków przeznaczonych na świadczenia z pomocy społecznej 
• Średnia wysokość zasiłku celowego na rodzinę w skali roku 
• Udział wydatków na pomoc społeczną w wydatkach gminy ogółem.