Programowanie działań w obszarze bezdomności rozpoczęto w Gdyni w 1999 roku. Gdynia jako jedno z pierwszych miast w Polsce dysponowała wówczas gminnym programem wsparcia osób bezdomnych oraz wynikami badania socjodemograficznego o charakterze populacyjnym przeprowadzonego pilotażowo z inicjatywy Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności wśród osób bezdomnych (od 2001, badania tego typu prowadzone są w Gdyni regularnie, w cyklu dwuletnim).

Gdy w 1999 roku w Gdyni rozpoczęto systemową pracę z osobami bezdomnymi, oparto się na tzw. systemie drabinkowym, w którym świadczona pomoc miała charakter linearny i stopniowalny a poziomy wsparcia dostosowane były do potrzeb i możliwości osób doświadczających bezdomności. Model ten polegał na przejściu przez osobę bezdomną pewnej drogi, gdzie uzyskanie dalszej pomocy i wejście na wyższy „szczebel” drabinki mieszkaniowej warunkowane było koniecznością spełnienia stawianych etapami wymogów (najpierw ogrzewalnia, potem noclegownia, schronisko - w każdej z tych instytucji osoba bezdomna musiała spędzić określony czas, poddać się panującemu tam regulaminowi wewnętrznemu, nierzadko wykazać się osiągnięciami z zakresu realizowanego indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności), która zostaje zwieńczona stałym mieszkaniem i usamodzielnieniem.

Zgodnie z „drabinkowym” modelem wsparcia, w Gdyni zapewniano w pierwszej kolejności miejsce w noclegowni, a następnie w schronisku. Kolejny krok stanowiło skierowanie osoby do mieszkania chronionego i wreszcie – do lokalu samodzielnego. Dziesięć lat później nastąpiła w Gdyni specjalizacja schronisk, które dostosowywały ofertę do konkretnych problemów i potrzeb osób bezdomnych (tzw. model „palety”). Powstały więc placówki dla osób z uzależnieniem, dla rodzin, dla osób starszych czy z niepełnosprawnościami.

W międzyczasie pojawiły się pierwsze programy wychodzenia z bezdomności. Docelowo rodziny objęte programami, czekając na lokal komunalny, wynajmowały mieszkania na wolnym rynku z dopłatą przekazywaną przez samorząd.

Punktem zwrotnym był rok 2015, kiedy w Gdyni podjęto decyzję o przeniesieniu na grunt lokalny doświadczeń społecznych holenderskiego miasta Utrecht i zasady housing first według której by skutecznie zmienić życie osoby w kryzysie bezdomności, w pierwszej kolejności należy zabezpieczyć jej podstawowe potrzeby mieszkaniowe. Plan Utrecht powstawał przez kilka miesięcy. Obecnie, realizowany w Gdyni od 2015 roku, stanowi jeden z elementów szerszego procesu deinstytucjonalizacji pomocy osobom w kryzysie mieszkaniowym, którego inne elementy obejmują także:

• wprowadzenie i realizowanie Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności (od 2001 roku);
• uruchomienie we współpracy z Towarzystwem Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Gdańskie tzw. Domu Wspólnotowego (2008) – dom funkcjonuje na zasadzie mieszkań treningowych i przeznaczony jest dla 9 osób wskazanych przez MOPS. Oferuje 5 pokoi (jedno lub dwuosobowych). W domu do użytku wspólnego została udostępniona kuchnia z wyposażeniem, łazienka oraz pralnia. Posiłki przygotowywane są samodzielnie przez mieszkańców. Obecnie w Domu przebywa 9 osób. Główny nurt pracy socjalnej ukierunkowany jest na utrwalenie samodzielności i zasad współżycia społecznego mieszkańców. Projekt koordynowany jest przez pracownika Centrum Reintegracji i Interwencji Mieszkaniowej (CRiIM; jednostki organizacyjnej MOPS Gdynia);
• realizowanie projektu socjalnego CRiIM pn. „Gdyńska-Warszawska” (od 2016 roku - nadal) – również zbieżnego z ideą metody housing first, który zakładał wyremontowanie i włączenie w struktury MOPS mieszkania pozyskanego z zasobów gminy, co pozwoliło na monitorowanie procesu wdrażania w/w metody zarówno w obszarze organizacyjnym, jak i merytorycznym, w szczególności w zakresie aktywnego uczestnictwa osób bezdomnych w procesie adaptacji przestrzeni mieszkalnej. W projekcie uczestniczyło dotychczas 8 osób – obecnie w mieszkaniu przebywa 5 mężczyzn, którzy uczą się samodzielności oraz nabywają kompetencje społeczne i zawodowe;
• przekształcenie Zespołu ds. bezdomnych w Centrum Reintegracji i Interwencji Mieszkaniowej (2016) – CRiIM w dalszym ciągu realizuje zadania na rzecz osób bezdomnych, znacznie rozszerzono jednak zakres jego działań w obszarze profilaktyki bezdomności.

Łącznie w procesie deinstytucjonalizacji (Plan Utrecht, Indywidualne Programy Wychodzenia z Bezdomności, dom wspólnotowy, projekt „Gdyńska–Warszawska”) w ostatnich pięciu latach (2016-2020) uczestniczyło średniorocznie blisko 120 osób bezdomnych.

Inspiracją działania był projekt społeczny realizowany w niderlandzkim mieście Utrecht, gdzie poprzez zastosowanie eksperymentalnych metod pracy z osobami wykluczonymi udowodniono, że osoby korzystające ze świadczeń społecznych mogą samodzielnie i odpowiedzialnie decydować o własnym życiu oraz aktywnie w nim uczestniczyć.

 Plan Utrecht jest zgodny z ideą metody housing first, której myślą przewodnią jest teza, że „pomaganie osobom bezdomnym nie polega na umieszczaniu ich w schroniskach” i aby skutecznie wspierać osoby w wychodzeniu z bezdomności, konieczne jest tworzenie, udostępnianie i wspieranie odpowiednich warunków mieszkaniowych (w różnych formach), w których dalej będzie przebiegał proces reintegracji. Główny nurt pomocy w wychodzeniu z bezdomności ukierunkowany jest więc nie na umieszczeniu osoby bezdomnej w schronisku, lecz na „wyjściu” z niego i zamieszkaniu poza nim.

Kluczowym elementem procesu jest także opracowanie i realizacja planów pomocy, opierających się na zasobach osób bezdomnych i indywidualnie do nich dopasowywanych oraz realizowanie działań środowiskowych, zmierzających do utrwalania samodzielności.

Plan Utrecht opiera się na takich ramowych założeniach jak:

• dostępność (brak kryteriów dostępu – jest dla wszystkich),
• dobrowolność (brak przymusu do udziału – jest dla chętnych),
• partycypacja (wszystkie strony aktywnie włączają się w proces wsparcia – zarówno osoby wspierające, jak i wspierane),
• odpowiedzialność (podejmowanie przemyślanych decyzji i planowanie realnych działań),
• współpraca (realizowanie wspólnych ustaleń),
• samodzielność (wspieranie, ale nie wyręczanie),
• cierpliwość (w myśl zasady: „nie zawsze wszystko wychodzi za pierwszym razem”)

Sytuacja osób w kryzysie mieszkaniowym uczestniczących w Planie Utrecht, analiza wydatków i kosztów związanych z realizacją działania, podlega stałemu i regularnemu monitoringowi prowadzonemu przez pracownika Centrum Reintegracji i Interwencji Mieszkaniowej MOPS Gdynia. Analiza ta odbywa się na podstawie autorskiego, wysoko standaryzowanego narzędzia badawczego, zawierającego kluczowe informacje dotyczące realizacji praktyki.

Główne rezultaty i efekty działania to w szczególności:

• budowanie w Gdyni nowego, unikatowego w skali kraju i systemowego podejścia do procesu wychodzenia z bezdomności opartego o metodę housing first oraz dającego realną szansę na aktywizację i udział osób bezdomnych w życiu społeczno-zawodowym;
• malejąca liczba osób w kryzysie bezdomności w Gdyni (z 734 osób w 2015 roku do 469 osób w 2021 roku);
• wzrost liczby usamodzielnionych osób bezdomnych, tj. niewymagających dalszego wsparcia instytucjonalnego: spośród 266 osób, które weszły do programu i zamieszkało w wynajętych pokojach lub mieszkaniach na przestrzeni lat 2015-2021, 84 osoby usamodzielniły się i nie korzystają już ze wsparcia instytucjonalnego MOPS (stan na koniec 2021 roku);
• zmniejszenie kosztów z tytułu pobytu w schronisku czy w innych placówkach wsparcia całodobowego – udzielane w ten sposób wsparcie jest o niemal połowę tańsze niż tradycyjne, czyli poprzez skierowanie i pobyt osoby bezdomnej w schronisku (średniomiesięczny koszt pobytu osoby w schronisku lub noclegowni to 1200-1500 zł vs średniomiesięczny koszt pomocy w ramach Planu Utrecht to 500-700 zł);
• minimalizowanie instytucjonalnych form zabezpieczenia schronienia na rzecz wsparcia w uzyskaniu warunków mieszkaniowych oraz w najmie mieszkań i lokali na otwartym rynku nieruchomości, czego wymiernym efektem było wygaszenie w Gdyni działalności Domu samotnej matki (2016) oraz dwóch schronisk dla osób bezdomnych (kolejno 2018 i 2019), w tym przekształcenie jednego z nich w gdyński ośrodek wsparcia świadczący całodobową opiekę dla niesamodzielnych mieszkańców Gdyni;
• spadek liczby schronisk w gminie w stosunku do liczby mieszkańców: z pięciu schronisk w 2015 roku do jednego w 2021 roku, jak również liczby miejsc w schroniskach dla osób bezdomnych na 1000 mieszkańców: z 269 miejsc w 2015 roku do 40 miejsc w 2021 roku;
• zmniejszenie udziału osób z rodzin, którym przyznano pomoc społeczną w formie schronienia na 1000 mieszkańców: z 541 osób w 2015 roku do 72 osób w 2021 roku w schroniskach na terenie gminy, przy jednoczesnym spadku liczby osób zatrudnionych w schroniskach dla bezdomnych w stosunku do liczby osób w nich przebywających: z 16 osób zatrudnionych na etatach w 2015 roku do 4 osób na etatach w roku 2021.

W 2020 roku plan Utrecht został wyróżniony w I edycji konkursu „Innowacyjny Samorząd” pod patronatem m.in. Ministerstwa Rozwoju; w 2018 roku Gmina Miasta Gdyni zdobyła wyróżnienie specjalne za rozwój innowacyjnych form pomocy osobom bezdomnym w Polsce, przyznane przez Ogólnopolską Federację na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności i Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.

Roczny koszt uzależniony jest od liczby osób uczestniczących w planie Utrecht. Średniomiesięczny koszt wsparcia osoby w ramach Planu Utrecht to 500-700 zł.

Koszt wsparcia finansowego w 2020 roku w formie zasiłków celowych na wynajem mieszkań na otwartym rynku wyniósł ok. 200 tys. zł.

Zauważane wyzwania i trudności w realizacji działania, które należałoby uwzględnić w planowaniu i wdrażaniu praktyki przez podmioty zainteresowane jej replikacją, dotyczą w szczególności:

• niewielkiej liczby pokoi, mieszkań dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnością,
• trudności w wynajęciu pokoi lub mieszkań osobom starszym, rodzinom z małymi dziećmi,
• rosnących kosztów wynajmu spowodowanym wysokimi cenami mieszkań na rynku lokalnym.

Przygotowując się do wdrożenia innowacji zarządczych z obszaru usług z obszaru zapewnienia schronienia osobom bezdomnym warto wykorzystać bazę danych oraz wskaźnikami opisanymi w portalu smup.gov.pl w dziale "Lokalna polityka społeczna". Platforma umożliwia pogłębienie diagnozy i późniejszy monitoring działań dzięki mechanizmowi porównywania tych samych parametrów z podobnymi JST z grupy porównawczej na terenie kraju. Opisywane przedsięwzięcie może służyć jako przykład zmian zarządczych z nastawieniem analizę wpływu tych zmian na rezultaty w zakresie polityki społecznej.

Informacje o projekcie: